دنیا از نگاه داده: مهره‌های شطرنج من و … مردم ایران

سال‌ها پیش در دوره دبستان، اوقات تنهایی خودم را با بازی شطرنج می‌گذراندم. آن‌هم با بزرگ‌ترین رقیبم، یعنی خودم… روزها و روزها با خودم شطرنج بازی می‌کردم و خودم را ارتقا می‌دادم.

آنقدر عجیب کار کردم که خیلی راحت مقام اول شهرستان را در شطرنج کسب کردم … جایزه من شد یک شطرنج خیلی قشنگ و گرانقیمت (مربوط به آن زمان و دقیقا مشابه عکس بالا). مهره‌های بزرگ، صیقلی و با بالاترین جزئیاتی که تا آن زمان دیده‌ بودم. آنقدر برام ارزش داشتند که توشون رو گچ گرفتم، کفشون رو پلاستیک زدم. هر بار که خارجشون می‌کردم: در اتمام کار، موقع گذاشتن در کیف چرمی، با دقت می‌شمردم تا به ۳۲ برسند و یک وقت، خدای نکرده یکی از مهره‌ها گم نشه.

گذشت و گذشت تا یکی از اقوام آمد و با هم بازی کردیم. بازی تمام شد  (این که او که بود و کی بُرد و … را اصلا یادم نیست)، شروع کردم دونه دونه شمردن مهره‌ها و قراردادن آن‌ها در کیف مخصوصی که داشت. شمردم و رسیدم به ۳۲. کیف رو بستم و گذاشتمش کنار. خویشاوندمان از من پرسید:

برای چی می‌شماری؟ اصلا لازمه که بشماری؟ اون هم با این دقت؟

من هم شروع کردم کلی استدلال کردن و حرف زدن از این که اگر یک مهره گم بشه چه افتضاحی می‌شه. کل مهره‌ها ارزششون رو از دست می‌دن و این حرفا.

همین طور که داشت با لبخند شیطنت‌آمیزی من رو نگاه می‌کرد، دستش رو کرد زیر پاش و یک مهره از مهره‌های شطرنج من رو  آورد بیرون. گفت:

 این بود شمردنت؟ لااقل درست بشمار.

من رو می‌گی… ضایع شده بودم. البته ضایع شدنم، زیاد برام مهم نبود، نمی‌دونم چرا ولی از اول هم  «ابله به نظر رسیدن» برام سخت نبود، اما مشکلم با خودم این بود:

اصلا وقتی قرار باشه شمارش من، همراه با خطا در برخی اوقات باشه، پس چرا باید بشمرم؟ البته که احتمال گم شدن رو میاره پایین،‌ ولی اگر نشمرم هم احتمالش خیلی فرق نخواهد کرد.

من در اون مسئله، کلا ۲۰ دقیقه در ماه رو از دست می‌دادم و هزینه اشتباهم هم نهایتا تعداد کمی مهره شطرنج بود.

حالا فرض کنید یک مرکزی باشه که ذات و موجودیتش همین شمردن باشه. هر چند سال ۶۰ هزار نفر رو به کار می‌گیره و با چند میلیارد هزینه،‌ مهره‌های شما رو می‌شمره. هر بار هم یک فامیل ضایع‌کنی پیدا می‌شه که یک مهره از زیر پاش در میاره و می‌گه اگر درست شمردی

اینو چی می‌گی…..

حال برای چی این داستان رو می‌گم؟ آمار سرشماری نفوس و مسکن ایران ۱۳۹۵ با

• ۵۴ هزار نیروی استخدام شده تمام وقت برای سرشماری و کلی آدم دیگه برای رده‌های دیگه.
• میزان پیمایش مأموران سرشماری در کشور به اندازه 1230 بار چرخش دور کرده زمین بود
• حداقل ۲ هفته کلاس آموزشی،
• کلی تجهیزات،
• کلی مدیر (بعید نیست از مامورا بیشتر باشه!)
• کلی پول

انجام  شد.یک گزارش از وضعیت نفوس مسکن ارائه شد. یک گزارش مختصر هم در اینجا ارائه کردند. تا اینجا که همه چی خوب پیش رفته. کار خوبی انجام شد و کلی اطلاعات جالب بابت کار قشنگشون تولید شد. ما هم که مثل آدم‌های گرسنه، این در و اون در دنبال داده جدید برای تمرین و افزایش مهارت می‌گردیم. مثل این ندید بدیدا رفتیم سراغ اون آمار. اما متاسفانه بعد از چند تحلیل ساده متوجه شدم این داده‌ها قابل اتکا نیستند: اگر این جوری باشه، نتیجه کار شما با استفاده از داده‌های تولید‌شده با آمارسازی فرقی نخواهد داشت.

یک خلاصه بخوام از آمار این سال ارائه کنم می‌شه دیاگرام زیر:

مشکلی توی این موضوع می‌بینید؟ اول این که یکم رشدمون از نمایی به خطی نزدیک شده، خیلی (اون طور که در توجیه چند همسری می‌گن) و خیلی تحلیل‌های دیگه. اما من دارم از یک مشکل عجیب و افتضاح حرف می‌زنم. یکم دقت کنید.

معمولا ذهن ما سخت می‌تونه این ایراد واضح و بدیهی رو پیدا کنه. بگذارید با یک دیاگرام دیگه براتون مشکل رو تشریح کنم.

الان یک ناهنجاری پیدا کردید درسته؟ این موضوع رو در نظر بگیرید که ما در ایران مردان چند زنه داریم اون هم مثل همیشه به تعداد زیاد (تا ۱۳۸۵). اما زن چند شوهره نداریم. برای همین داشتن یک همچین داده‌ای با عقل جور در نمی‌آد.

می‌دونم، شما هم اول مثل من شروع می‌کنید توجیه کردن که مثلا بعضی‌ها خارج رفتن، بعضی‌ها اظهار نکردن و … اما خیالتون راحت، با تحلیل‌های آماری، ثابت می‌شه هیچ کدومشون نمی‌تونه ۲۰۰ هزار اختلاف ایجاد کنه (مثلا این لینک رو ببینید) . مشکل به احتمال زیاد به ضعف آمارگیری و تجمیع‌کردن برمی‌گرده. به توجیه مرکز آمار توجه کنید:

فریبا سادات بنی هاشمی، مدیر کل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران در گفتگو با خبرنگار مهر، در خصوص تناقضات آماری میان زنان و مردان دارای همسر گفت: جدول ارائه شده هنوز نهایی نشده است زیرا جداول سرشماری به مرور نهایی می شوند. ما قصد داشتیم جدول مورد نظر را از روی سایت برداریم اما قرار دادن و برداشتن جداول از روی سایت کاری زمان بر است. باید اجازه دهید آمار نهایی شود تا بعد در مورد آن صحبت کنیم.

ببینید، یک وقت شما تحلیل کردید و اشتباه شده، یک وقت کار خیلی پیچیده‌ای بوده و شما بد نتیجه دادید، من می‌پذیرم، اما انصافا این که بعد از آبروریزی در رسانه‌ها بیاید بگید اصلاح می‌کنید و نتایج رو بعدا اعلام می‌کنید یکم بده. هر آماری رو بعدا اعلام کنید دیگه نمی‌تونید اون اعتبار اولیه و آبروی رفته رو برگردونید.

باز هم می‌گم کار مرکز آمار خیلی حساسه و داره حیثیت خودش رو از دست می‌ده. توی این ۱۲ سال اخیر، بارها و بارها از این اشتباه‌ها انجام شده (فقط «اشتباه مرکز آمار» رو جستجو کنید). از نرخ‌های تورم و … بگیر تا بحث توریست‌ها. از بحث صادرات و واردات گرفته تا بقیه موارد.

من سوالم اینه:

جایی که وظیفش (و تنها تفاوتش با حدس و حرف‌های بقیه) دادن اطلاعات دقیق و قابل اعتماده، آیا نیاز نیست چند نفر آدم داشته باشه که داده‌هایی که قراره منتشر بشه رو تحلیل و عیب‌یابی کنه؟ به سازگاریش بپردازه و حداقل اعتماد مردم رو خدشه‌دار نکنه؟

این اتفاق مال الان هم نیست، شما اگر به همون دیاگرام آخر هم نگاه کنید، در سال ۱۳۶۵ هم یک ناهنجاری می‌بینید (اختلاف رو تقسیم بر جمعیت کنید). من با احتمال بالا می‌گم اون سال هم اشتباهات زیادی رخ داده، حتی بعدا هم اصلاحش نکردن، شاید مثل الان رسانه‌ها جرات مخالفت با آمارهای مرکز آمار رو نداشتن. شاید باز هم بگید عوضش بقیه درست بودن، اما متاسفانه با یک تحلیل روی جزئیات بقیه هم می‌تونید به اشتباه‌های ذاتی سرشماری پی ببرید.

من این مطلب رو خطاب به مرکز آمار ننوشتم. حرفم با شرکت‌های حوزه امنیت اطلاعات، محتوا، طراحی و … هم است. حداقل در شغلی که دارید، اگر بودجه به اندازه کافی هست، اعتبار اون بستر رو تخریب نکنید. بگذارید روی حرف شما حساب کنند.

اگر ذات شرکتتون در یک کار هست، یه کاری کنید بودنتون با نبودنتون فرق کنه.